Języki Staroelfickie - Pierwotny język elficki

Był to pierwszy język wykształcony przez Elfy nad Cuiviénen. Nie był jednak statyczny i niezmienny - poprzez ewolucję pierwotnego języka elfickiego powstały wywodzące się z niego 'nowoczesne' dialekty. Takie jak na przykład sindarin czy telerin.

Jako język pierwotny, elficki na samym początku składał się z wyrażeń nie mających jednego znaczenia lecz najprawdopodniej wyrażającyh odczucia związane z różnymi obiektami. Możliwe jest to, że później, owe wyrażenia również służyły jako zwykłe słowa. 

Pierwszym słowem wypowiedzianym przez Elfy było "ele" (patrzcie). Powstało one w chwili, gdy Elfy obudziły się nad jeziorem i zobaczyły gwiazdy. 

Pierwsze słowa składały się z dwóch samogłosek oraz pośredniczącej spółgłoski. Często też występowała w nich spółgłoska początkowa jak w słowie "dele" (iść).

Z czasem rozwój mowy postępował, dzięki czemu zaczęły powstawać końcówki tworzące poszczególne części mowy (reorganizacja). W trakcie tego procesu  nastąpiła również fonologiczna zmiana zwana synkopą - był to zanik drugiej samogłoski.

Za przykład możemy wziąć słowo "tuju" (kiełek) połączone z końcówką “-lē” , która tworzy imiesłów.

TUJU = Rdzeń (kiełek)

TUJULЁ = Słowo po reorganizacji (kiełkowanie)

TUJLЁ  = Synkopa

TUILЁ = Słowo w Quenya. I jako półsamogłoska J - zastąpiło J z powodu kontaktu ze spółgłoską.

Jednakże zdarzały się również przypadki, w których synkopa nie występowała.

Galadä = Galadh (sin. drzewo)

Innymi prawdopodobnymi zmianami mogły być:

• Zanik -ï tworzącego liczbę mnogą

Swandaï  = Swandai (gąbki)

ï  pozostawało niezmienione tylko w przypadku gdy poprzedzała je litera e (która po dodaniu ï  zanikała).

• Metateza ("przestawka" ;) )

Po dokonaniu synkopy spółgłoska nosowa zamieniała się miejscami ze stojącą przy niej inną spółgłoską.

Laba = Labamä = Labmä = Lambä (que. język - fizyczny)

rdzeń      reorganizacja    synkopa         metateza

• Dyftongi

Długie samogłoski jak -ā, -ē, -ō, -ū + i zmieniały się w dyftongi -ai, - ei, -oi, -ui

Ornēi = Ornei (drzewa)

• Aspiraty (spółgłoski wymawiane z przydechem)

Aspiraty (Th, kh) traciły 'h', gdy występowała przed nimi litera s lub t:

Lokh = Lokhsē =   Loksē = Loxē

rdzeń    reorganizacja    bez. asp.    quenya

I to by było na tyle w kwestii zmian wynikających z ewolucji pierwotnego języka elfickiego. 

Innymi pierwotnymi językami, które przyczyniły się do zmian w poszczególnych językach były Wspólnoeldariński i wczesny, niezapisany quenejski, jednakże w tej pracy nie będę opisywać ich równie dokładnie.  

Zainteresowanych odsyłam do prac Helge Kåre Fauskanger'a  - wybitnego lingwisty i długoletniego badacza języków elfickich (dostępne tylko w języku angielskim lub norweskim).

Język Elficki - Czy na pewno?

Na początek...

Wyobraźmy sobie kosmitów przylatujących na ziemię, którzy lądując w pewnym kraju słyszą jeden język. Dla nich będzie on "ludzkim" i najprawdopodobniej będą podejrzewali, iż wszyscy ludzie na ziemi mówią jednym językiem, lub przynajmniej są w stanie się wzajemnie rozumieć, ponieważ mówią po prostu inną odmianą "ludzkiego". Z punktu widzenia kosmitów, należą do "jednego kraju" - Ziemi, oraz jednej rasy "ludzi". W przypadku "elfickiego" to my jesteśmy owymi kosmitami. 

 Przebudzenie się pierwszych elfów nad Cuiviénen, naturalnie zapoczątkowało procesy powstawania mowy, która ewolułowała z biegiem lat pod wpływem takich czynników jak: izolacja pewnych grup, wpływy innych języków oraz zmiany w obrębie języka dotyczące fonetyki. W ten sposób z biegiem czasu powstało wiele języków dodatkowo podzielonych na dialekty oraz posiadających swoje archaiczne formy.

avarin - Język Elfów, które nie opuściły Cuiviénen (podzielony dodatkowo na przynajmniej sześć dialektów)

quenya  -Językiem tym z początku posługiwały się tylko Elfy zamieszkujące Aman, wraz z jej opuszczeniem język upowszechnił się jako swego rodzaju "elfia łacina" lub "wysoka mowa" w Śródziemiu. Wywodzi się z pierwotnego języka elfickiego oraz wspólnoeldarińskiego. Dzieli się na dwa dialekty: quenya Vaynarów (quendya)  oraz quenya Noldorów.

telerin - Język jednego z trzech klanów, który dotarł do Amanu. Wywodzi się z pierwotnego języka elfickiego oraz wspólnoeldarińskiego.

sindarin - Język Telerich, którzy nie dotarli do Amanu, osiedlając Beleriand. Wywodzi się z proto-telerinu. Jest podzielony na dialekty: Doriathrin, Falathrin, Sindarin Północny, Sindarin Północno-wschodni oraz Sindarin Noldorów.

nandorin - Język Nandorów, wywodzących się od Telerich. 

W kolejnych notkach postaram się napisać więcej o każdym z języków oraz wspomnieć o "językach staroelfickich".

Pismo - Cirth

Wczesny Cirth (pochodzi od quenejskiego: Certar - runy) powstał już w Pierwszej Erze, stworzony przez elfy mieszkające w Beleriandzie, które szukały nowego sposobu pisma specjalnie przystosowanego do rycia w skale i drewnie (Tengwar nadawał się doskonale do pisma ręcznego, lecz wyciosanie charakterystycznych łuków, sprawiało problemy). W przeciwnieństwie do Tengwaru był on zaprojektowany z myślą o sindarinie, nie quenya.


Angerthas Daeron

Pod koniec Pierwszej Ery Cirth został usystematyzowany przez elfa imieniem Daeron - minstrela króla Thingola w Doriath. W ten sposób powstał Angerthas Daeron (Runy Daerona, Długie Rzędy Run Daerona) używany przez Elfy Szare z Beleriandu. W późniejszym czasie runy zaadaptowali również Noldorowie dodając znaki nie występujące w sindarinie.

Angerthas Moria

W czasie Drugiej Ery, Krasnoludy poznały runy Daerona zmodyfikowane przez Noldorów i przystosowały je do potrzeb swojego języka - Khazdul. Taka wersja Cirth została rozpowszechniona przez Krasnoludy na terenie całego Eregionu. Wtedy rozwinęło się również odręczne zapisywanie run za pomocą pióra.

Angerthas Erebor

Na początku Trzeciej Ery, Krasnoludy zostały wygnane z Morii. Niekótre z nich przeniosły się do Ereboru (Samotnej Góry), gdzie po raz kolejny został zmodyfikowany używany przez nie język. Kilka run zostało dodanych, a brzmienie niektórych znów przybrało wartości fonetyczne z  Angerthas Daeron.

Poniżej znajduje się tabela, zawierająca runy stosowane w każdym z trzech alfabetów. W przypadku gdy wartość fonetyczna:

• Jest  w nawiasie = elficka wymowa owego znaku
• Znajduje się przed myślnikiem  = jest starsza, pochodzi z Angerthas Daeron
• Znajduje się za myślnikiem = pochodzi z Angerthas Moria
• Z gwiazdką = używane jedynie przez Krasnoludy
• Wartości ps i ts były użwane tylko w  Angerthas Erebor

Tengwar - Liczby

Liczby:

W Śródziemiu stosowano zarówno dziesiętny jak i dwunastkowy  system liczenia.

W systemie dziesiętnym pisano kropkę nad każdą cyfrą lub linię nad całą liczbą. Dla rozróżnienia w systemie dwunastkowym kropki dodawano pod liczbami.

Zapis liczb różnił się od tego stosowanego przez nas, gdyż cyfry w liczbach zapisywano zgodnie z zasadą, że najmniej znacząca cyfra jest pisana jako pierwsza np. liczba 1267 w systemie dziesiętnym wygląda w ten sposób: 

  

Można również używać kolejnych liter Tengwaru (od 1 do 36) jako liczb porządkowych zaznaczając nad nimi poziomą kreskę.

Pismo - Tengwar

(Wszystkie "przerażające" terminy jak np. Spółgłoska palatalna lub miejsce artykulacji są wyjaśnione w tej notce , w razie problemów klikaj)

Tengwar jest kolejnym sposobem zapisu elfickich dialektów. Został  stworzony przez Noldora o imieniu Fëanor, który oparł go o wcześniej powstałe Sarati. 

Na system pisma tengwarowego składają się:

• Tengwar (q. litery)
• Tehtar (q.znaki)
• Znaki interpunkcyjne
• Cyfry

Budowa:

Podstawowy system znaków Fëanora zawiera 24 symbole. Każdy z nich składa się rdzenia (telco) i łuku (lúva), które mogły być zapisywane i mieszane ze sobą na kilka sposobów. Rdzeń mógł być normalnej długości, skrócony, podniesiony czy wydłużony

(wydłużenia nie są stosowane w podstawowym Tengwarze, jednak w oryginalnym systemie istniała piąta seria znaków o wydłużonym rdźeniu. Oznaczały one głównie spółgłoski wymawiane z przydechem np. th, ph)

 Łuk mógł znajdować się po prawej lub lewej stronie rdźenia, być zwrócny ku górze lub dołowi, zamykać się poziomą kreską lub być podwojony. 

Wygląd znaku (długość rdzenia, zwrot, ilość i zamknięcie łuków) zależał od brzmienia danej głoski. Rdzeń oznaczał w jaki sposób dźwięk powinien być artykułowany, a łuk określał miejsce powstawania głoski. Dzięki temu można "przystosować" używane przez nas znaki do zapisu innych języków (niekoniecznie elfickich) i ich indywidualnych dźwięków (np. ę)

Symbole zostały pogrupowane w zależności od ich właściwości fonetycznych na cztery serie (témar) określające miejsce artykulacji (np. spółgłoska zębowa) oraz sześć stopni (tyeller) określających sposób artykulacji (np. spółgłoska szczelinowa). 

Każdy z symboli  posiada inną nazwę (każda ma znaczenie w quenya) będącą rzeczownikiem zawierającym daną literę. Dla ułatwienia, cztery serie zostały nazwane od ich pierwszych znaków.

Oprócz 24 znaków Feanora, w Trzeciej Erze do Tengwaru zostało dodanych 12 dodatkowych znaków, których budowa nie opierała się na łukach i rdźeniu.

Znaki Diakrytyczne:

Znaki diakrytyczne  są stosowane do zapisu samogłosek, które nie występują jako odrębne tengwy oraz po to by dodać pewien dźwięk bez zapisywania kolejnej litery.

Istnieje sześć znaków oznaczających samogłoski (Omatehtar):

Sposób ich zapisu zależy od języka, w którym są używane. W zależności od metody  są zapisywane nad poprzedzającą lub następną spółgłoską. W językach gdzie większość słów kończy się samogłoską znaki zapisuje się nad poprzedzającą tengwą i odwrotnie.

Znaki samogłoskowe można też zapisywać pod spółgłoskami, jednak muszą być wtedy odwrócone "do góry nogami". W szczególnych przypadkach zapisuje się je również w środku litery.

W przypadku, gdy nie możemy zapisać samogłoski nad żadną ze spółgłosek (wyraz zaczyna się samogłoską i stosujemy metodę zapisywania znaków nad poprzedzającą je literą). Stosuje się tz. nośniki - mogą być długie lub krótkie w zależności od tego jaki dźwięk chcemy osiągnąć.

Krótki i długi nośnik:

Jak wspomniałam wcześniej, oprócz samogłosek istnieją znaki modyfikujące brzmienie liter (tehtar). 

• kreska pod literą oznacza wydłużenie dźwięku    
• kreska nad literą oznacza dodanie poprzedzającego n lub m
• haczyk oznacza dodanie s na końcu

Kierunek pisania:

Tengwar został zaprojektowany do pisania od lewej do prawej, lecz kierunek od prawej do lewej był spotykany w prywatnych wiadomościach.

Interpunkcja:

Znaki przystankowe są budowane przez różne układy kropek - Im więcej kropek tym dłuższa przerwa.

•    ·  jedna kropka w połowie wysokości oznacza przecinek
•    :  dwie kropki oznacza średnik
•    : ·  , :: trzy lub cztery kropki oznacza dłuższą przerwę
•    :~  dwie kropki oraz tylda oznacza koniec zdania
  
  

Mimo tego, Tolkien używając tengwaru w języku angielskim, często używał łacińskich znaków interpunkcyjnych.

Pismo - Sarati

Po poznaniu kilku podstawowych fonetycznych zagadnień, warto w końcu przejść do pisma.

Teraz wiemy, że elfickie sposoby zapisu dźwięków, mogą odpowiadać kilku łacińskim literom oraz, że istnieją w nich dźwięki zupełnie obce komuś posługującemu się wyłącznie językiem polskim.
Jednak jak powstały te alfabety? Czy to znaczy, że do zapisu jednego dialektu stosuję się kilku alfabetów i wszystkie są poprawne?

Zacznijmy od początku.

Pierwszym pismem Ardy było Sarati stworzone przez Rúmila z Tirionu, posługiwali się nim mieszkańcy Valinoru. Każdy symbol (Sarat) reprezentuje odzielny fonem, jednak są one bardziej związane z konkretnymi dźwiękami, mają mniejszą możliwość modyfikowania niż Tengwar. Dzięki temu Sarati może zostać nazwane alfabetem.

Spółgłoski w Sarati


Główne znaki alfabetu reprezentują same spółgłoski, gdyż samogłoski nie były uważane za 'pełne' fonemy. Z tego powodu przedstawia się je przez dodawanie znaków diakrytycznych. W zależności od miejsca zapisu oraz języka, samogłoski są wymawiane przed lub po spółgłosce. Samogłoski również mogły przedłużać spółgłoski lub nadawać im bardziej nosowe brzmienie.

Samogłoski w Sarati



Znaki diakrytyczne zawsze były zwrócone w tą samą stronę co spółgłoska, do której były dołączone.
(u góry znajdują się formy znaków, zależne od strony)
Można je również zapisywać ponad symbolem.
 W sytuacji, gdy samogłoska występowała sama, bez dodatkowej spółgłoski dopisywało się do niej tz. nośnik w postaci małej, pionowej lub poziomej kreski.

Przykłady nośników (znaki diakrytyczne zaznaczone na szaro)









Następnym ciekawym faktem jest to, że tekst w Sarati może być zapisany w różnych kierunkach:

• Od lewej do prawej
• Od prawej do lewej
• Od góry do dołu zaczynając od lewej lub prawej
• Bustrofedon (na przemian z lewej do prawej i z prawej do lewej) 

Wstęp do fonetyki - Podział spółgłosek i samogłosek

Wszystkie  spółgłoski i samogłoski można podzielić ze względu na ich brzmienie, sposób wymowy oraz ułożenie warg i języka podczas mówienia. Na podstawie tych informacji został stworzony Międzynarodowy Alfabet Fonetyczny (MAF lub IPA). Dzięki, któremu nawet bez wiedzy w jaki sposób wymawia się przykładowy dźwięk w obcym języku jesteśmy w stanie go odczytać dzięki symbolom MAF.

Chciałabym żeby wszystkie kwestie związane z fonetyką i lingwistyką w następnych notkach, nikogo nie przyprawiły o zawrót głowy, więc teraz postaram się wytłumaczyć kilka podstawowych pojęć z zakresu fonetyki i podziału spółgłosek i samogłosek. Nie są to informacje, które "koniecznie trzeba wykuć", a jedynie informator wyjaśniający pewne kwestie, które będą przewijać się w kolejnych etapach, a do tej notki można wrócić w każdej chwili .Nie będę tu wyjaśniać wszystkich istniejących grup, na które można dzielić głoski występujące we wszystkich językach na świecie, gdyż byłoby to swego rodzaju porywanie się z motyką na słońce - zajmę się jedynie grupami, które będą nas interesować później. Postaram się unikać 'profesjonalnego' słownictwa i tłumaczyć wszystko w jak najbardziej zrozumiały sposób.


Spółgłoski zwarto-wybuchowe - Tworzy się je przez szybkie uwolnienie niewielkiej ilości powietrza przez usta. Jeszcze przed wydostaniem się z ust powietrze zostaje zatrzymane, a następnie wypchnięte na zewnątrz przez narastające ciśnienie. Przykłady spółgłosek:  b, p, t, k

Spółgłoski szczelinowe - Powstają, gdy przepuszczamy powietrze przez wąską szczelinę w ustach, tworząc ją przez np. ułożenie dolnej wargi przy przednich zębach, jak w przypadku litery f. Przykłady spółgłosek: f, sz, ż, th

Spółgłoski nosowe - W tym przypadku kierujemy powietrze do nosa zamiast w stronę ust, jednocześnie zamykając mu do nich drogę - przy literze m używamy do tego warg, a przy n języka.

Połsamogłoski - Lub spółgłoski półotwarte, przy ich wymowie w jednym miejscu dochodzi do zwarcia, a w drugim do otwarcia np. w trakcie wymawiania liter "i" lub angielskiego "e" . Do tej grupy zaliczają się też tak zwane "glajdy" (od ang. glide - ślizgać się). Są to głoski, w trakcie których wymawiania narządy mowy (język, zęby, wargi, podniebienie) jedynie się do siebie zbliżają - nie tworzą szczeliny, a powietrze może "prześliznąć się" pomiędzy. Przykłady: ł, j,  ang. l, r

Samogłoski - Przy wymawianiu samogłosek powietrze płynie niezatrzymywane przez narządy mowy


Spółgłoski zwarto-wybuchowe i szczelinowe możemy podzielić raz jeszcze. Tym razem na dźwięczne i bezdźwięczne.

Dźwięczne głoski w pewnym sensie "rezonują", gdyż przy ich tworzeniu drgają struny głosowe. Np. b, d, g, dż

Bezdźwięczne głoski są tworzone bez drgania strun. Np.  f, t, p, sz


Następną kwestią, którą należałoby się zająć są miejsca artykulacji - czyli części 'narządu mowy' używane do wymówienia konkretnej głoski. Na szczęście będą nas interesowały tylko trzy z nich.

Wargi - głoski tworzone przy życiu warg (np. p, b) nazywamy wargowymi

Zęby - głoski tworzone przy użyciu zębów (np. th) - w tym przypadku język znajduję się przed przednimi zębami. Nazywamy je dentalnymi

Podniebienie - Podniebienie można podzielić na dwie części. Tą znajdującą się bliżej zębów - twardą, oraz tą znajdującą się dalej - miękką. Dźwięki tworzone przy twardej części (np. sz, cz) nazywamy palatalnymi, a te tworzone przy części miękkiej (np. g, k, ch) - welarnymi.


Dzięki temu możemy na przykład opisać literę "p" w zupełnie inny sposób - spółgłoska wargowa, bezdźwięczna i zwarto-wybuchowa, wciąż myśląc o dobrze znanej, pospolitej literze "p" :)

Wymowa fonemów

Oto ciąg dalszy notki dotyczącej fonemów. Poniżej znajdziecie wzór poprawnej wymowy pojedynczych liter oraz fonemów w języku elfickim, tutaj z oczywistych względów używam transkrypcji. Będzie to bardzo pomocne na dalszych etapach przy poznawaniu poszczególnych liter oraz dźwięków jakie reprezentują - ułatwi to ich zapamiętanie.

* Zaczerpnięte z Powrót Króla - Dodatek E

Litera (alf. łac)	Wymowa	Dopiski
C	zawsze reprezentuje K
CH	równoważne polskiemu ch
DH	reprezentuje angielskie dźwięczne th.	Najczęściej wywodzi się z d jak w galadh (drzewo w sindarinie) - alda (quenya) niekiedy jednak z n+r jak Caradhras (czerwony róg) = caran-rass
F	odpowiada polskiemu f	udźwięcznia się na końcu wyrazu
G	odpowiada polskiemu g
H	występując samodzielnie ma wartość dawnego polskiego dźwięcznego h
HT (quenya)	odpowiada polskiemu cht	np. Telemehtar
I	na początku wyrazu reprezentuje polskie j	spotykane tylko w sindarinie
J	reprezentuje polskie dż
L	ma tą samą wartość co w języku polskim	pomiędzy e oraz i ulega palatalizacji (Polskie "pilna" "silna" Eldarowie najpewniej zapisaliby jako "piona" "siond")
LH	reprezentuje bezdźwięczną wersję tej głoski (wywodzącej się z sl).	W archaicznym quenya zapisywano ją jako hl ale w Trzeciej Epoce powszechna była wymowa l
NG	reprezentuje ng (np. klinga)	na końcu wyrazu g staje się ledwo słyszalne Ten drugi dźwięk występował na początku wyrazów w quenya ale zgodnie z wymową Trzeciej Epoki zapisywano ją jako n.
PH	ma tę samą wartość co f
QU	QU	bardzo częsta kombinacja w quenya nie występuje w sinadarinie
R	zawsze reprezentuje wibrujące r
RH	ma wartość bezdziwęcznego r	Wywodzi się z dawnego sr na początku wyrazu. W quenya używano transkrypcji hr
TH	Quenya – s, sindarin - t	Początkowo stanowiło wartość angielskiego, bezdźwięcznego th, ale stopniowo stało się mniej dentalne.
TY	zmiękczone t (tiul)	Pochodzi najczęściej od c lub złożenia t+y. Dźwięk ten bywał zastępowany przez użytkowników Wspólnej Mowy głoską odpowiadającą polskiemu cz
V	ma wartość polskiego w
W	odpowiada polskiemu ł	Częste na początku wyrazów w quenya
Y	Quenya – j, samogłoska w sindarinie	Hy pozostaje w takiej samej relacji do y, jak hw do w, a reprezentuje głoskę w polskim nie występującą, a słyszalną w angielskich hew, huge

Wstęp do fonetyki - fonemy

Dziwnym może wydawać się to, iż przed jakimikolwiek wspomnieniem o dialektach elfickiego, o ich pochodzeniu czy o sposobach zapisywania języka, piszę o fonetyce oraz wymowie.

Jednak, gdy zastanowimy się dłużej, łatwo dojść do wniosku, że jako małe dzieci nie zaczynamy od poznawania pisma, a co dopiero analizy różnic pomiędzy językami, lecz właśnie od wymowy.

Zacznijmy więc od...Alfabetu.

Znaki w alfabecie łacińskim, jak każdemu wiadomo, reprezentują pojedyncze litery. Jednak nie każdy system pisowni opiera się na tej zasadzie.
Litery występujące w cyrylicy (alfabecie używanym w wielu krajach wschodniej europy między innymi: Rosji, Serbii, Ukrainy czy Bułgarii) nie zawsze reprezentują jedynie 'literę', lecz cały dźwięk.

Przykłady:

Cyrylica      Alf. Łaciński

   E         -      JE

   Ш       -       SZ

   Я         -       JA

   Ю        -      JU

Podobne przykłady dźwięków można znaleźć w języku polskim (np. dz,cz,sz) lub angielskim (np. Th). Wymawiane w ten sposób oddzielne litery tworzą jeden dźwięk, są to fonemy. 

Fonem reprezentuje dźwięk i może być tworzony przez jedną (jak w cyrylicy) literę lub (jak w języku polskim) więcej liter. Jest on najmniejszą jednostką mowy rozróżnialną dla użytkowników danego języka, może posiadać kilka reprezentacji dźwiękowych, w różnych kontekstach.

Znaki w alfabetach używanych do zapisu dialektów elfickich również reprezentują dźwięki, co oszczędza nam rozmyślań nad sposobem wymowy niektórych słów. Jednak odczytanie elfickich słów zapisanych za pomocą alfabetu łacińskiego może już sprawiać problemy, gdyż nie wszystkie fonemy występujące w tych językach istnieją również w Polskim.

Na szczęście odpowiedzi na pytania związane z rozpoznawaniem fonemów charakterystycznych dla języków Eldarów i poprawnej wymowy (zależnej od przypadku)

dostarczają materiały pozostawione przez J.R.R Tolkiena. Część dotyczącą właśnie fonemów oraz wymowy razem z dodatkowym zastrzykiem lingwistycznych informacji zamieszczę w następnych notkach.